با گسترش فناوری‌های مالی و حرکت کشورهای مختلف به سمت ارزهای دیجیتال ملی، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز پروژه ریال دیجیتال را به‌عنوان گام مهمی در تحول زیرساخت‌های پولی کشور آغاز کرده است. این پروژه، که از سال ۱۴۰۱ به‌طور آزمایشی در برخی مناطق کلید خورد، اکنون وارد مراحل اجرایی گسترده‌تری شده و در حال جلب توجه فعالان اقتصادی و کاربران عادی است.
ریال دیجیتال چیست؟
ریال دیجیتال، یا همان «ارز دیجیتال بانک مرکزی» (CBDC)، شکلی از پول ملی است که به صورت دیجیتال و تحت کنترل مستقیم بانک مرکزی منتشر می‌شود. برخلاف رمزارزهایی مانند بیت‌کوین که غیرمتمرکز و بدون پشتوانه دولتی هستند، ریال دیجیتال توسط بانک مرکزی پشتیبانی می‌شود و ارزش آن معادل یک ریال فیزیکی است.
هدف از توسعه این ارز، افزایش شفافیت، سرعت تراکنش‌ها، کاهش هزینه‌های مبادله، و مقابله با پولشویی و فساد مالی عنوان شده است. به بیان دیگر، ریال دیجیتال نسخه‌ای دیجیتالی‌شده از اسکناس‌ها و سکه‌های فعلی است، با این تفاوت که امکان رهگیری، برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌های پولی دقیق‌تر از طریق آن فراهم می‌شود.
اهداف بانک مرکزی از راه‌اندازی ریال دیجیتال
بانک مرکزی ایران، همانند بسیاری از بانک‌های مرکزی جهان، به دلایلی مهم به سمت توسعه ریال دیجیتال حرکت کرده است. برخی از مهم‌ترین اهداف عبارتند از:
- افزایش شفافیت مالی: با قابلیت ردیابی تراکنش‌ها، ریال دیجیتال می‌تواند ابزار مؤثری برای مقابله با فرار مالیاتی، قاچاق و پولشویی باشد.
- تسهیل پرداخت‌های خرد و کلان: در شرایطی که پرداخت‌های دیجیتال در حال گسترش‌اند، استفاده از ریال دیجیتال می‌تواند سرعت و امنیت این پرداخت‌ها را افزایش دهد.
- افزایش کنترل بانک مرکزی بر سیاست‌های پولی: در یک سیستم مبتنی بر CBDC، امکان اجرای سیاست‌های هدفمند، مانند یارانه‌های هدفمند یا وام‌های مشروط، فراهم می‌شود.
- مقابله با نفوذ ارزهای دیجیتال خارجی: در شرایط تحریم و فشار اقتصادی، بانک مرکزی ایران با توسعه ریال دیجیتال، درصدد ایجاد یک نظام مستقل پولی و مقاوم در برابر تهدیدات خارجی است.
مراحل آزمایشی و توسعه
آزمایش رسمی ریال دیجیتال از شهریور ۱۴۰۱ در مناطق محدودی از جمله کیش و برخی بانک‌های منتخب آغاز شد. در این فاز، کارمندان دولت و برخی شهروندان امکان استفاده آزمایشی از کیف پول‌های دیجیتال حاوی ریال دیجیتال را پیدا کردند.
به گفته علی صالح‌آبادی، رئیس پیشین بانک مرکزی، در این مرحله تمرکز بر بررسی مسائل فنی، زیرساختی و امنیتی بود. اکنون، با موفقیت فاز آزمایشی، بانک مرکزی اعلام کرده که در سال ۱۴۰۴ فاز دوم اجرایی ریال دیجیتال با دامنه وسیع‌تری در سطح کشور آغاز خواهد شد.
مزایا برای مردم و کسب‌وکارها
از منظر کاربران نهایی، ریال دیجیتال می‌تواند تغییرات مهمی در سبک زندگی مالی ایجاد کند. برخی از این مزایا عبارتند از:
- پرداخت سریع و بدون واسطه: نیازی به کارت بانکی یا حساب خاص نیست. کیف پول دیجیتال مبتنی بر گوشی تلفن همراه، امکان پرداخت آنی را فراهم می‌کند.
- کاهش هزینه‌ها: کارمزدهای پایین‌تر نسبت به پرداخت‌های سنتی، به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک، سودآور خواهد بود.
- شفافیت و امنیت بیشتر: خطر جعل اسکناس یا سرقت فیزیکی کاهش می‌یابد.
چالش‌ها و نگرانی‌ها
با وجود مزایا، پروژه ریال دیجیتال بدون چالش نیست. برخی از نگرانی‌های اصلی به شرح زیر است:
- حریم خصوصی کاربران: با قابلیت رهگیری تراکنش‌ها، برخی کارشناسان نگران نقض حریم خصوصی مالی افراد هستند.
- زیرساخت فناوری اطلاعات: موفقیت این پروژه نیازمند زیرساخت‌های قوی در حوزه فناوری، امنیت سایبری و آموزش عمومی است.
- مقاومت فرهنگی و اجتماعی: برخی شهروندان هنوز به پول نقد یا روش‌های سنتی وابسته‌اند و ممکن است نسبت به پذیرش ریال دیجیتال مقاومت نشان دهند.
- امکان اختلال در نظام بانکی: با افزایش گردش پول دیجیتال خارج از سیستم بانکی، ممکن است سپرده‌های بانکی کاهش یافته و تراز مالی بانک‌ها تحت تأثیر قرار گیرد.
جایگاه ایران در رقابت جهانی CBDC
بیش از ۱۰۰ کشور در جهان به‌نوعی درگیر تحقیق، توسعه یا اجرای پروژه ارز دیجیتال ملی هستند. از جمله کشورهای پیشرو می‌توان به چین (یوان دیجیتال)، نیجریه، سوئد و هند اشاره کرد. ایران، با آغاز رسمی پروژه ریال دیجیتال، در حال ورود به جمع کشورهای فعال در این حوزه است.
هرچند تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ارتباط بانکی بین‌المللی موانعی جدی ایجاد می‌کنند، اما از سوی دیگر، ریال دیجیتال می‌تواند راهکارهایی برای تجارت منطقه‌ای و همکاری‌های اقتصادی با کشورهای همسو فراهم کند.
نتیجه‌گیری
پروژه ریال دیجیتال بدون شک یکی از مهم‌ترین اقدامات تحول‌آفرین در نظام پولی و بانکی ایران در دهه اخیر است. اگرچه مسیر اجرای آن با چالش‌هایی همراه است، اما با مدیریت صحیح، شفاف‌سازی سیاست‌ها، همکاری بخش خصوصی و آموزش عمومی، می‌توان از فرصت‌های این فناوری بهره‌برداری کرد.
در نهایت، آینده ریال دیجیتال به نحوه تعامل دولت، بخش خصوصی، مردم و جامعه بانکی با این فناوری نوین بستگی دارد. موفقیت در این مسیر می‌تواند الگویی برای سایر کشورها در منطقه باشد و جایگاه ایران را در اقتصاد دیجیتال جهانی تقویت کند.
