در سال‌های اخیر، بازار استخراج عناصر خاکی کمیاب (REEs) ، موادی حیاتی برای تولید خودروهای برقی، توربین‌های بادی، گوشی‌های هوشمند و تجهیزات دفاعی ، وارد مرحله‌ای شده است که به نظر می‌رسد همانند رونق به سبک ارزهای دیجیتال عمل می‌کند: قله‌ی هیجان، حرکات تند قیمت، ورود سرمایه‌گذاران خرد و بزرگ، و احساس فوریت در بازار. در ادامه، نگاهی داریم به منطق این تشبیه، علل پشت‌صحنهِ آن و پیامدهای احتمالی برای زنجیره جهانی عرضه.
چرا رونق به سبک ارزهای دیجیتال؟
سطح هیجان سرمایه‌گذاری بالا رفته است. شرکت‌ها و پروژه‌های استخراج عناصر خاکی کمیاب شاهد رشد چشمگیر جذابیت سرمایه‌گذاری شده‌اند ، نمونه‌ها نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران خرد و نهادی به‌شدت وارد این حوزه شده‌اند.
از سوی دیگر، ویژگی‌هایی که بازار ارزهای دیجیتال را تعریف می‌کنند ، مانند نوسانات شدید قیمت، ورود سریع پول و حساسیت به اخبار ژئوپلیتیک ، اکنون در بازار REEs نیز دیده می‌شود:
- برای مثال، پس از اینکه چین کنترل‌های صادراتی‌اش بر عناصر خاکی را تشدید کرد، سهم شرکت‌های REE غیرچینی جهش یافت.
- گزارش‌ها از افزایش چند برابر تقاضا تا سال ۲۰۳۰ حکایت دارند.
- دولت‌ها به صورت مستقیم وارد شده‌اند و شرکت‌های استخراج را یارانه می‌دهند، قراردادههای کلان امضا می‌شود و این باعث ایجاد موج سرمایه‌گذاری شده است.
همه اینها باعث شده که گفتن «رونق شبیه ارزهای دیجیتال» چندان اغراق‌آمیز نباشد، بلکه نمایانگر یک پدیده قابل‌توجه باشد.
عوامل محرّک چه هستند؟
۱. رشد سریع تقاضا
عناصر خاکی کمیاب نظیر ندودیوم، پرَسِودیوم، دیسپروسیوم و تربیوم، برای ساخت آهنرباهای دائمی که در خودروهای برقی، توربین‌های بادی، سیستم‌های نظامی و الکترونیک پیشرفته استفاده می‌شوند، بسیار مهم هستند.
گزارشی می‌گوید بازار جهانی REEs در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۹۵ میلیارد دلار بوده و تا سال ۲۰۳۰ ممکن است به بیش از ۶ میلیارد دلار برسد.
۲. تمرکز عرضه و ریسک زنجیره تأمین
چین در فرآوری و تولید این عناصر تقریباً مسلط است؛ این تمرکز بزرگ، امکان دستکاری‌های ژئوپلیتیکی یا تجاری را فراهم می‌کند.
وقتی عرضه محدود می‌شود یا احساس می‌شود که محدود خواهد شد، سرمایه‌گذاران وارد می‌شوند ،دقیقاً همان‌گونه که در بازارهای پرنوسان دیده می‌شود.
۳. ورود سرمایه‌گذاران و پروژه‌های جدید
سرمایه‌گذاری خصوصی و عمومی به صورت هم‌زمان به بخش REEها هجوم کرده‌اند. مثلاً یک شرکت استرالیایی-آمریکایی توافقی چند میلیارد دلاری امضا کرده‌اند تا پروژه‌های مواد معدنی حیاتی را بالا ببرند.
این ورود سرمایه همراه با پوشش رسانه‌ای باعث می‌شود بسیاری از افراد بخواهند «چه سهمی از رشد این بازار بگیرند».
۴. احساس فرصت و رقابت ژئوپلیتیکی
کشورها و شرکت‌ها می‌خواهند از این فرصت استفاده کنند تا وابستگی به چین را کاهش دهند و سهم خود را در زنجیره ارزش جهانی به‌دست آورند. این احساس می‌تواند منجر به سرعت بیشتر، ریسک بیشتر و تأثیرات ناپایدار شود.
اما چرا شباهت کامل نیست؟
گرچه تشبیه به بازار ارزهای دیجیتال جذاب است، اما تفاوت‌های مهمی وجود دارد:
- استخراج عناصر خاکی کمیاب به زمان، سرمایه‌گذاری بزرگ، تأمین سخت‌افزاری و زیرساخت نیاز دارد؛ برخلاف رمزارزها که تقریباً می‌توانند به سرعت راه‌اندازی شوند.
- ریسک‌های زیست‌محیطی و اجتماعی از جمله تخریب محیط، زباله‌های سمی و مجوزهای سخت‌گیرانه، بسیار بالا هستند.
- بازاری که برای ارزهای دیجیتال می‌دهد، بسیار نقدشونده‌تر و سرعت‌پذیرتر است. اما بازار REEs هنوز ظرفیت تولید و جریان سرمایه خیلی بزرگ ندارد (شاید چند میلیارد دلار)؛ لذا «رونق» در آن شاید به آن وسعت رمزارزها نباشد.
پیامدها و هشدارها برای سرمایه‌گذاران و صنعت
اثرات مثبت
- تنوع بخشی به زنجیره تأمین مواد حیاتی برای فناوری و دفاع، می‌تواند ارزش‌آفرینی زیاد ایجاد کند.
- شرکت‌هایی که جلو بیفتند و فناوری فرآوری، استخراج یا بازیافت خوب داشته باشند، ممکن است «برنده» شوند.
- کشورها و مناطق تازه‌وارد می‌توانند فرصت‌های بزرگ اقتصادی شکار کنند (مثلاً در آفریقا پروژه‌های بیشتری در حال راه‌اندازی هستند).
ریسک‌ها
- ریسک سرمایه‌گذاری بسیار بالا است: پروژه‌های استخراج غالباً با تأخیرهای طولانی، هزینه‌های بیشتر از برآورد و ریسک محیط‌زیستی همراه‌اند.
- وابستگی به جریان‌های ژئوپلیتیکی: اگر چین یا سایر کشورهای ذی‌نفع سیاست‌های جدیدی اتخاذ کنند، بازار می‌تواند به سرعت بازگردد.
- «حباب» احتمالی: اینکه احساسِ «همه دارند وارد می‌شوند، پس باید من هم وارد شوم» باعث می‌شود قیمت‌ها بالا بروند بدون آنکه تولید واقعی با آن رشد همگام شود — که یادآور برخی حباب‌های رمزارزهاست.
- عدم نقدشوندگی و زمان طولانی بازده: بر خلاف رمزارزها که ممکن است طی ماه‌ها حرکت کنند، پروژه‌های استخراج ممکن است چند سال تا دهه نیاز داشته باشند.
نتیجه‌گیری
در مجموع، بازار استخراج عناصر خاکی کمیاب اکنون در موقعیتی است که به لحاظ سرمایه‌گذاری و صنعتی، ویژگی‌های یک «رونق» را دارد ، البته با چارچوب خاص خودش. اگر به تعبیر «رونق به سبک ارزهای دیجیتال» بنگریم، می‌توان گفت: ورود پرشتاب سرمایه، احساس فرصت، نوسانات شدید و تأثیرات ژئوپلیتیکی همه وجود دارند. اما استخراج و تولید بنیادین این مواد، دیگر مانند ماینینگ رمزارز نیست که با سخت‌افزار نسبتا ساده شروع شود؛ اینجا هزینه، زمان، فناوری و ریسک بسیار بیشتر است.
برای سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران، نکته کلیدی این است که فرصت را شناسایی کنند ولی مراقب ریسک‌ها باشند: کیفیت پروژه، فناوری استخراج و فرآوری، دسترسی به بازار نهایی و کنترل جریان زنجیره تأمین از نکات حیاتی خواهند بود. اگر این شرایط فراهم شود، ممکن است کسانی که زود اقدام کنند، پاداش خوبی بگیرند.
